E-Book Content
Hukuk İlmini Yayma Kurumu Konferanslar serisi : 52
İkdisadî Devlet Teşekküllerinin Hukukî Mahiyeti
Konferansı veren: Dr. iur. ERNST E. HİRSCH İstanbul Üniversitesi kara ve deniz ticareti hukuku Ord. prftfesörü
Adliye Vekâleti yönünden basılmıştır.
ANKARA Yeni C e n e ri Matbaan
tasa
İktisadî Devlet Teşekküllerinin hukukî mahiyeti [*] Sayın Bayanlar, Baylar. Tekrar yüksek huzurunuza gelmekle duyduğum sevinç ve şükran hislerini arzetmeme müsaade buyrunuz. Bundan üç sene evvel kurumunuzun huzurunda söz söylemek fırsatını bulduğum zaman D e v l e t ç i l i k telâkkisinin Ticaret Hukuku üzerine ne"derecfeye kadar müessir olduğunu kısaca izah etmeğe çalışmışdım [1]. Bugünkü mevzuumuz da Türk Devletçiliği ile alâkadardır. Devletin bizzat müteşebbis olarak ekonomik hayat# iştirâk ettiği hallerde âmme müessesesi veya şirket şeklini intihap ettiği görülmekte dir [2]. Türk vaziî kanunu bu iki organizasyon şeklinin memleket ihti yaçlarına kifayet etmiyeceği düşüncesinden hareket ederek iki yeni te şebbüs tipinin ihdasım lüzumlu addetmiştir: İktisadî Devlet Teşekkülle rde bu teşekküllerin kuracakları mahdut mesuliyeti tâbi müesseseler [3]. [*] Bu konferans 7-İ-989 tarihinde Ankara Halkevinde verilmiştir. Konferansa ''tahsis edilen kısa müddet zarfında İktisadî Devlet Teşekküllerinin mahiyetini etraflı bir surette tetkik ve tahlil etmek mümkün olmadığından konferansda temas edileme yen problemlerin atıflarda izahı muvafık görülmüştür. Konferansın ihzarında ve Türkçeye çevrilmesinde büyük yardımı dokunan meslekdaşım Dr. iur. Halil ARSLANLI’ya burada da teşekkür etmeği bir vazife bilirim. [1] . Ernst E. Hirsch: Devletçilik ve Ticaret Hukuku (Türkçeye çeviren: Ali Hü seyin İşbay) Ankara 1936. [2] . Ernst E. Hirsch: Türk Ticaret Kanununun esaslarına göre Ticaret Hukuku. (Türkçeye çeviren: Dr. Galip M. Gültekin) İstanbul 1985, Cilt 1, s. 66 v. m. [3] . (a) “İktisadî Devlet Teşekkülleri,, tabiri 3460 sayılı Mürakabe Kanununun 1 inci maddesinde bu kanuna tâbi, teşekkülleri tesmiye maksadile istimal edilmiştir. Hilâfı tasrih edilmiş olmadıkça bu tabir ile aşağıdaki teşekküller kasdedilmiş olacak tır: SÜMERBANK, ETİBANK, T. C. ZİRAAT BANKASI, DENİZBANK, DEVLET ZİRA AT İŞLETMELERİ KÜRÜMÜ, TOPRAK MAHSULLERİ OFİSİ. (Mürakabe Kanununun 50 inci ve Toprak Mahsulleri Ofisi Kanununun 1 inci maddesine bakınız). (b) “Tâbi Müesseseler,, tabiri Murakabe Kanununun 26 mcı maddesi mucibince İktisadî Devlet Teşekküllerinin, kuracakları mahdut mes’uliyetli müesseseler için kullanılacaktır.
—
4
—
Sermayesinin tamamı Devlet tarafından verilmek suretile kuru-, lan İktisadî teşekküllerin teşkilâtile idare ve murakabeleri 17 Hazi ran 1938 tarihli ve 3460 sayılı kanunla tanzim edilmiştir. [4] Mürakabe Kanununun [5] tahlili bugünkü konferansımızın asıl mevzuunu , teşkil edecektir. Kanunun ısdarile takip edilen gaye ve kanunun " tanzim etmek İstediği İktisadî vakıalar nelerdir? ’ Türk Devletinin müteşebbis olarak İktisadî hayata olan iştiraki bilaassa son seneler zarfında geniş mikyasta artmıştır. Devletin bu faaliyeti iktisadın aşağı yukarı bütün şubelerini ihtiva etmekte [6J ve muhtelif hukukî şekiller dahilinde meydana çıkmaktadır. [7] Teşebbüsler istihsal, iş bölümü ve sürüm bakımından biribirinden ayrı şartlara tâbi olsalar da mesaî planları, organizasyon, idare ve murakabeleri muntazam ve yeknesak bir program dairesinde tanzim^ edilmiyecek olursa hem rantabilite ve verimleri, hem de memleketin. İktisadî inkişafı tehlikeye düşmüş olur. , Demek oluyorki vaziî kanunun vazifesi bir taraftan Devletin mü teşebbis sıfalile girişdiği İktisadî faaliyeti yeknesak prensipier dai resinde tanzim ve mürakabe etmek, diğer taraftan İktisadî cüz’ü tamların gayelerini başarabilmeleri için zarurî olan muhtariyeti ken dilerine bahsetmektir. Diğer bir ifade ile vaziî kanun umumî faali. . yet, mürakabe ve planlaşdırm