E-Book Content
Türkiye'de İslâm ve Laiklik D E R L E M E W insan yayınlan insan yayınları: 178 inceleme-araştırma dizisi:82 ISBN 975-574-103-8 insan yayınları klodfarer cad. kültür apt. 27/5 divanyolu - istanbul tel-faks: (0212) 516 08 28 - 518 08 78 dizgi-iç düzen insan baskı-cilt paşahan matbaası kapak düzeni murat çiftkaya kapak baskı matsan istanbul kasım, 1995 İçindekiler GİRİŞ Türkiye'de Islâmî ve Batılı Düşüncelerin Etkileşimi A. Adnan Adıvar 1. BÖLÜM -,/ Laiklikte Aşırılık ve Ilımlılık Muhammed R, Feroze , j Laiklik Yanlıları ve Karşıtları Muhammed R. Feroze Türkiye'de islâm ve Politika DankwartA. Rustow 2. BÖLÜM , Çağdaş Türk Müslümanlarının Dinî Hayatı ' HowardA. Reed Türkiye'de islâm A.- J. A. Mango , / Laik Türkiye'de islâm'ın Yükselişi Howard A. Reed v / Modern Türkiye'de İslâm'ın Yeniden Dirilişi Uriel Hey d Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı, Kanun-u Esasî, Birinci ve İkinci Meşrutiyet gibi köklü teşebbüs ve gelişmeler esas itibariyle geleneksel siyasal-toplumsal sistemden uzaklaşmayı istihdaf etmiş ve bu bu çerçevede islâm'ın rolünün azalmasına yol açmıştır. Cumhuriyet rejiminin din politikası, bir yandan 19. yüzyıldaki gelişmelerin diğer yandan ise cumhuriyetin doğduğu ulusal ve uluslararası konjonktürel şartların etkisi altında şekillenmiştir. Yüzyılın ilk çeyreğinde ortaya çıkan toplumsal ve siyasal devrimi şekillendiren temel etken Türk milliyetçiliği olmuştur. Bu konuda Z. Gökalp, Türk milliyetçiliğinin fikir babalığını, M. Kemal de yürütücüsü olmuştur. Z. Gökalp'ın "Din Türkçülük" diye özetlediği din hakkındaki görüşleri Cumhuriyet rejiminin din politikalarına zemin oluşturmuş ve Atatürk devriminin din yönüne şekil vermiştir. Dinin toplum ve siyaset üzerindeki etkisinin sınırlandırılması ve sadece insanların vcidanlarında yaşanan bir duygu haline getirilmesi çabalarının oluşturduğu politikalar "laiklik" ilkesi şeklinde formüle edilmiş ve devlet zoruyla bunların uygulanmasına çalışılmıştır. Türkiye'deki laiklik uygulaması ve politikaları, zaman içinde ve siyasal sistemin gelişmeleri doğrultusunda ciddi bazı değişiklikler geçirmekle beraber ta başından bu yana değişmeyen temel unsurları ve yapısal özelikleri içermektedir. Tek parti yönetimi sırasında izlenen "militan-aşırı laiklik" çok partili rejime geçildikten sonra siyasal sistemin liberalleşmesi doğrultusunda yumuşatılmış ve devlet kontrolünde ve denetim altında bir din politikasına dönüşmüştür. Devlet, dini siyaset planından uzak tutmakla beraber bazı toplumsal politikalarda ondan yararlanma yolunu tercih etmektedir. İdeolojik siyasal söylem düzeyinde kalan "din ve devletin ayrılması" Türkiye'deki laiklik için söz konusu olmamıştır. Bu bakımdan Türkiye'deki laiklik genel olarak kendine özgü ve yerel nitelikli bir yapıda ortaya çıkmaktadır. Türk laikliği üzerinde çeşitli araştırma ve incelemeler yapılmış, birbirinden farklı ve hatta zıt değerlendirmelere gidilmiştir. Özellikle tek parti yönetiminin son bulmasıya birlikte ortaya çıkan kısmen liberal ortamda meydana gelen gelişmeler ve din politikasındaki yumuşama halkın dinî hayatında önemli yankılar bulmuştur. Tek parti yönetimi sırasında dine ve dindarlara yapılan müdahaleler, uygulanan zecri tedbirler ve dinin toplumsal alanlardan koparılarak vicdanlara kapatılmasına yönelik politikalar çok partili rejime geçişle birlikte terkedilmiş, dine yapılan müdahalaler yumuşatılmış, devlet kontrolünde din eğitimine izin verilmiş ve bizzat devlet din hizmetlerini yerine getirmekle yükümlü kendini sorumlu saymıştır. Tek parti döneminde dinin toplumsal etkisi iyice azaltılırken ve laiklikte "aşırılık" gözlenirken çok partili dönemde dinin toplumsal etkisi giderek artış göstermiş ve laiklikte "ılımlılık" yönünd