биһирэм тыл: саха тылын дьиҥнээх таптааччыларга, харыстааччыларга

УДК 811.512.157*271 ББК 81.2Як-5 А47 Алексеев-Дапсы, Михаил Петрович. А47 Биһирэм тыл : саха тылын дьиҥнээх таптааччыларга, харыстааччыларга / Дапсы Мэхээлэ. — Дьокуускай : Бичик, 2013. — 368 с. ISBN 978-5-7696-5-4208-1. А гентство C IP НБР Саха Ааптар 1992 с. алтынньы 18 күнүттэн өрөспүүбүлүкэ араадьы йаты гар саха тылын култууратын туһунан «Биһирэм тьш» диэн дьоҥ ҥ о сөбүлэппит биэриитэ сүүрбэ биир сыл тухары нэдиэлэ аайы тохтообокко ыытьшлан, билигин 1000-тан таҕыста. Ол элбэхтэн истээччилэр көрдөһүүлэринэн аҕыйах биэриини 2003 сылга таһаартараары бэлэмнээбитин хат сөргүтэн бэчээттэтэр. А аҕааччы киэҥ араҥ атыгар ананар. У Д К 811.512.157’271 ББК 81.2Як-5 ISBN 978-5-7696-5-4208-1 О А лексеев М .П .-Д апсы М эхээлэ, 2013 О О ф орм ление. НК.И «Б ичик» РС(Я), 2013 Күндү ааҕааччым! Бу суруллубут кинигэ буолбатах. Араадьыйаҕа сакарбы ты сурукка т у с п ү т ү н ааҕаҕын. Биэриини истэр киһим, кинигэни ияиигэр т у т а а т , ааҕааччы буоллук. Ол эбэтэр мин кэпсиирбин истэрик оннугар ааҕаҕын. Ол суүйтэри и тэ улахан. Сакара олордохпуна, кэбэҕэстик өйдөөбүт, ону ааһан, сөбүлээбит бэйэк ааҕааччы оруолугар ыараҕырҕатыаххын сөп. Ол сакарыы уонна суруйуу тыллара аты н -аты н н ары ттан , этиилэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн ураты лаах буолалларыттан оннук. Ааҕааччы буолбут истээччим суруктан сурук тылын эрэйиэк. Үксүгэр аты кы ры ак. Исти и уонна хараҕынан көрөн ааҕыы киһиэхэ тиийиилэрэ биир буолбат. Саҥарыллыбыт сурукка т ү с п ү т э б аһ ы ттан а т а ҕ а р диэри истиэнэгирээпийэ да, сурук ты л а да буолбатах. Су­ рукка чугаһатыллыбыт сака диир сөп. Ол курдук, сакарыы дорҕоонун барытын сурукка кыайан биэрбэккин. Сакарыы үгэһэ сурук угэһиттэн аты н. «Барак хаалбы т» диигин, «ба­ ран хаалбы т» диэн суруйаҕын. «Санаам баран, умуннум» диэн сакараҕын, «санаан баран, умуннум» диэн суруйаҕын уо.д.а. Итинник олус элбэх. Биэриибэр барытын сакарыы сокуонунан сакардахпына, сөбүлээн истээччим аҕыйыан сөп. Сакарыы сокуонунан сурукка түһэрдэхпинэ, букатын тэйитэлиибин. Саха тылын үгэһин толору т у т у ha с а таа н суруйбут, билимкэ сыралаһан чинчийбит үлэбин Гуманъытаарынай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах ом уктар кыһалҕаларын үөрэт э р ү н ү стү ү т бэчээккэ биэрбитэ балаҕан ыйыгар (бу ки­ нигэ иннинэ) күн сирин көрүөхтээх. Тылы дьаныһан тү м ү к санаабын бар дьоммор тириэрдэр кэриэс-хомуруос улэм ол буолар. Саха тылын дьикнээхтик билиэн баҕарааччы, т а п тааччы ол кинигэни ү н ү стү ү ттэ н атыылаһан ааҕыа. Буукуба сакарбы т дорҕоону үкчү биэрбэт. О т т о н мин, кэпсиир киһи, сакам, хас биирдии киһи киэнин курдук, ураты лаах. Ол сурукка көстөрүн, у р у т кулгааххынан туо ра истибэтэх да буоллаххына, аты кы раан туруок. Ол а а т а , Эн мин у р у т 3 саҥаран кэбиспит суолбар сурук тылын ирдэбилин — букатын аты н ирдэбит туруораҕын... Билигин бары Уус-Алдан диэн суруйабыт, Уус-Алдан диэн санарабыт. Ону сорох дьон Алдан Төрдө дииллэр. Табаарыһыгар ту р ан , Уус-Аллан диэн суруйуон сөп, киһи. О т т о н саҥарарбыт: Ууһ Аллан. Ону сурукка олохсуйбут угэһинэн дэпиистээн Ууһ-Аллан диибин. Сити биллэр суолу да өйдөөччутэ өйдүө. Ойдөөбөто, сирэрэ элбиэ. Киһи өйө оннук. Сырыы аайы үүт-м аас биирдик саҥарбат, аралдьыһыннаран саҥарар тылларын бааллар: Өндөрөй, Өндурэй, Борукуоппай, Борокуоппай. Аленаны: Алена, Өлүөнэ, Алыана; Евгенияны: Евгения, Женя, Эпкиэнньэ, Дьэбдьиэ, Дьэбдьиэн уо.д.а. дииллэр. Аны биэриибэр