De Nieuwtestamentische Commentaren Van Johannes Drusius (1550-1616)

DE NIEUWTESTAMENTISCHE COMMENTAREN VAN JOHANNES DRUSIUS (1550-1616) De nieuwtestamentische commentaren van Johannes Drusius (1550-1616) PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van de Rector Magnificus Dr. D.D. Breimer, hoogleraar in de faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen en die der Geneeskunde, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op woensdag 25 oktober 2006 klokke 13.45 uur door PETER KORTEWEG geboren te Geertruidenberg in 1969 Melissant 2006 Promotiecommissie: promotor: prof. dr. H.J. de Jonge referent: dr. J. Tromp overige leden: prof. dr. A. van der Kooij prof. dr. A. de Reuver, Universiteit Utrecht prof. dr. E.G.E. van der Wall ISBN-10: 90-811081-1-5 ISBN-13: 978-90-811081-1-9 JOHANNES DRUSIUS (1550-1616) (foto: Iconografisch Bureau, ’s-Gravenhage) 6 INHOUDSOPGAVE Woord vooraf 9 Inleiding Johannes Drusius Het gangbare beeld: Drusius als late humanist 1. L. Fuks 2. J.C.H. Lebram 3. H.J. de Jonge 4. A.L. Katchen 5. Evaluatie Begrenzing Indeling 11 12 13 14 16 17 18 19 19 1. Christelijke hebraïstiek 1. Christelijke hebraïstiek in renaissance en humanisme 2. De studie van de bijbel in de hoge middeleeuwen en de scholastiek 3. Humanistische filologie van de bijbel en systematische theologie 4. Motieven voor de christelijke hebraïstiek 5. Letterlijk-historische exegese ten dienste van theologie en kerk 21 23 25 27 29 2. Johannes Drusius Inleiding 1. Jeugd en opleiding, 1550-1567 2. Engelse periode, 1567-1576 3. Leidse periode, 1577-1585 4. Franeker periode, 1585-1616 31 32 34 35 38 3. Annotaties 1. Het genre annotationes 2. Drusius en de bijbelvertaling 3. Drusius’ annotaties op het Nieuwe Testament 1. Ad voces Hebraicas Novi Testamenti commentarius 2. Ad voces Ebraicas Novi Foederis commentarius 3. Annotationum in totum Jesu Christi Testamentum, sive praeteritorum libri decem 4. Annotationum in Novum Testamentum pars altera 45 51 52 52 53 53 56 7 4. Drusius’ nieuwtestamentische commentaren Inleiding 1. Filologische aantekeningen 1. Visie op de talen 2. Semitische talen 3. Bijbelse passages in de grondtaal 4. Joods exegetisch materiaal 5. Oude vertalingen 6. Niet-christelijke auteurs 7. Oude christelijke en patristische auteurs 8. Contemporaine auteurs 9. Historische achtergronden 10. Tekstuele kwesties 11. Stijlfiguren en spreekwoorden 12. Aantekeningen van andere aard 2. Persoonlijk getinte uitlatingen 3. Theologische aantekeningen 57 58 58 59 60 60 61 62 63 65 67 68 70 70 71 73 5. Verhouding van filologie tot theologie Inleiding 1. Nieuwtestamentische commentaren 2. Overige geschriften 77 77 79 Conclusies 83 Appendix 1. Excerpten uit werken van Drusius betreffende zijn visie op de verhouding filologie – theologie 87 Appendix 2. Inventaris van Drusius’ correspondentie Index op deze correspondentie 101 122 Appendix 3. Lijst van Drusius’ werken 129 Geraadpleegde literatuur Afkortingen Bronnen tot 1800 Overige literatuur 137 137 143 Index 159 Summary 171 Curriculum vitae 175 8 Woord vooraf Graag wil ik mijn erkentelijkheid uitspreken jegens enige personen die hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit proefschrift: prof. dr. A. de Reuver, dr. W.J. van Asselt, dr. P.W. van Boxel, prof. dr. W.J. op ’t Hof, drs. P.E. van der Dussen, mr. F.P. Visser, drs. S.J. van den Brink, dr. A. Goudriaan, F.W. Huisman, de leden van het Werkgezelschap Promovendi Gereformeerd Protestantisme te Utrecht, M.H.H. Engels, dr. J. van Sluis, dr. J.A. Gruys, dr. D.K.W