5-чи класстыҥ ӱренчиктериниҥ чӱмдеген чӧрчӧктӧри

5-чи класстыҥ ӱренчиктериниҥ чӱмдеген чӧрчӧктӧри «Теленгит –Сортогойдыҥ орто (толо) ӱредӱлӱ школыныҥ» МБОУ Литературалык клубы «Алтын - Казык», 2014 1 2003 (10 Кош-Агач-Т-С)-5 А11 Кеп эттирте ада - энелердиҥ болужыла «Јайалталу балдарла ишеери» деп амадулу программа аайынча алтай тилдиҥ ӱредӱчизи јазаган Усольцева А.Г. А11 5-чи класстыҥ ӱренчиктериниҥ чӱмдеген чӧрчӧктӧри. – Теленгит – Сортогой: литературалык клуб «Алтын - Казык» Теленгит –Сортогой. 2014. - 16 бӱк. А 2003105112014 – 011 С 25 (04) 2014 КАТС -196-2-2003-011-5 2 Кӱндӱлӱ кычыраачылар! Јуунтыда Теленгит – Сортогой јурттыҥ школыныҥ 5 – чи клазыныҥ ӱренчиктериниҥ баштапкы чӱмдемелдери кирген. Ӱлекер ишти ӱренчиктер баштапкы катап бӱдӱрген. Проект иш «Куулгазынныҥ телекейинде» деп адалган. Ӱлекер иштиҥ ӧткӧн аайы: Литературада чӧрчӧктӧрди кычырып ылгагандар. Чӧрчӧк чӱмдегендер. чӧрчӧктӧрине јуруктар јураган ла чсӧрчӧктӧриниҥ темазына келиштире jуруктар бедиреп тапкандар. Бичиктиҥ кадарына јараш, тереҥ шӱӱлтелӱ јурук јурагандар. Балдар «Солоҥы» деп журналдыҥ јуруктарын алып тузалангандар. Проект ишти бӱдӱрерге ӱредӱчи ле ада - энелер болушкан. Чӧрчӧктӧрдӧ балдардыҥ кӱӱн – санаазы, амадулары, сӱӱген малы, аҥ-кужы керегинде айдылган. Балдардыҥ чӧрчӧктӧриниҥ оҥдайында чын керектер ле алдында ӧдӱп јаткан јӱрӱм куулгазын телекейле биригип калган. Чӧрчӧктӧрдӧ балдардыҥ туйка амаду - санаалары куулгазын сӱр – кеберлер ажыра кӧргӱзилип, јаш јӱректердиҥ јакшыга, јарашка, куулгазынга бастыра кӱӱниле јӱткигени сезилет. 5 – чи класстыҥ ӱренчиктериниҥ «Куулгазынныҥ телекейинде» деп бштапкы чӧрчӧктӧрин кычыраачылар кычырып, «јакшыны», «јаманды», «ак ла караны» балдар канайда оҥдоп турганыла таныжар. Бу кичинек чӱмдеечилердиҥ ич - телекейиле јорыкташ, кычыраачылардыҥ да ич – кӧрӱмин, санаа - кӱӱнин кубултып, јӱректе бар кӱӱн – санаазыныҥ эҥ ле «јакшы» «ак» деген кылына табарып, јӱрӱмге сӱӱндирер, ижендирер деп амадап турум. А.Г.Усольцева алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи 3 Ырыстыҥ ырызы Эмдиги ӧй. Ырысту ада-энезиле бир канча ӧрӧкӧ айылду, јаан эмес јуртта јуртап јаткан. Jе Ырыстыҥ эҥ ле јаан тӱбеги - ол ада – энези кӱнӱҥ ле аракыдаар болгоны. Ырыс олорды чаптыксынып, тайга јаар малчы болуп јӱре берди. Тайгада Ырысла куучындажар кижи јок болгонынаҥ улам, ийнекбозуларла, ийдиле, адыла куучындажып јӱрер болды. Бир катап Ырыс сууныҥ јарадында санааркап калган отурарда, Шулмузак деп атту бозузы јанына базып келеле, соок чыкту тумчугыла Ырыстыҥ алаканына табарып, кижи ӱниле: - «Бисти кажаанга сукпа, кажаанда турар кӱӱнис јок. Энелерисле кожо јӱрер кӱӱнис келип јат» - деди. Ырыс кайкаганына јараттаҥ суу дӧӧн аҥтарылаар јастап, тура јӱгӱреле: «Сен кижи чилеп канайып куучынданып туруҥ?» - деп сурады. - «Мен кижи чилеп куучынданып турган эмезим, сен мениҥ тилимди оҥдоп туруҥ» - деди. Ырыс кайкап та турза: «Мен слерди энеерле кожуп салзам, бойым торо артарым. Айдарда, слерге амыраар кӱн тургузайын, ол кӱнде слер энелереерле кожо јӱрер болзын. Эҥирде бойыгар кажаанга кирип калар болзын» - деп куучындашты. Бозулар јӧпсинди. Бу кӱннеҥ ала Ырыс амырады. Кер адын минип, аҥдап, айылдап јыргап јӱрди. Эҥирде айылына једип келзе, кӧнӧктӧр толо сӱттӱ, аарчы – курут эдилген, айактар толо каймакту турар болды. 4 Анайып јыргап јӱреле, Ырыс јуртта јаткан ада-энезин кӧрӧр деп шыйдынды. Каймак – сарјунаҥ арчымакка суг